Αφιέρωμα στη Μάχη της Ηλεκτρικής (12/10/1944)

 

Του Γιώργου Τσιρίδη

Σαν σήμερα ξεκίνησε η έξοδος των Γερμανών από την Αθήνα μετά την υποστολή της σημαίας τους στην Ακρόπολη. Ωστόσο σαν σήμερα ξεκίνησε και η τελευταία μάχη Ελλήνων-Γερμανών στο λεκανοπέδιο.
12 Οκτωβρίου του 1944.

Τότε, οι Γερμανοί ξεκίνησαν να καταστρέψουν με σαμποτάζ το εργοστάσιο της “Κοπής” που βρισκόταν στη Δραπετσώνα. Ήταν στρατιωτικό εργοστάσιο παραγωγής ρούχων για τον στρατό αλλά και αποθήκευσης υλικού. Το εργοστάσιο το υπερασπίστηκε επιτυχώς ο ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Δραπετσωνίτη Νίκανδρο Κεπέση, αργότερα βουλευτή του ΚΚΕ.

Οι Γερμανοί υποχώρησαν και την επομένη επιχείρησαν να καταστρέψουν το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής (σήμερα ΔΕΗ) που βρίσκεται στο Κερατσίνι. Το υπερασπίστηκε κι αυτό επιτυχώς ο ΕΛΑΣ. Ολόκληρη αυτή η διήμερη μάχη έμεινε γνωστή ως “μάχη της Ηλεκτρικής” και γιορτάζεται κάθε χρόνο από τις αντιστασιακές οργανώσεις και τον Δήμο.

Για τις μάχες αυτές αντιγράφουμε από το υπό έκδοση (από την Ένωση Ποντίων Πειραιά) βιβλίο των Γ.Χατζόπουλου και Γ.Τσιρίδη “Από τον Πόντο και την Μικρασία στον Πειραιά … εδώ στη Δραπετσώνα”.

Οι τελευταίες Μάχες κατά των Γερμανών

Στη Δραπετσώνα και το Κερατσίνι, στη σπουδαιότερη την εποχή εκείνη βιομηχανική ζώνη του Πειραιά, παίχτηκε το τελευταίο δράμα της Γερμανικής Κατοχής. Λίγο πριν φύγουν οι Γερμανοί επιχείρησαν να εξαφανίσουν την Ηλεκτρική και την Κοπή ενώ προέβησαν και στον καταστροφικό βομβαρδισμό που γέμισε για μια ακόμη φορά με νεκρούς τις βασανισμένες περιοχές.

Αμέτρητες ήταν οι μάχες που δόθηκαν σε όλη τη διάρκεια της κατοχής, στο Πειραιά και στις συνοικίες του. «Tο αίμα που χύθηκε οι ζωές που χάθηκαν» και οι ολικές ζημιές που υπέστη ο Πειραιάς είναι ανυπολόγιστες και είναι αδύνατο να επεκταθούμε σ’ όλο τον φάσμα της Αντίστασης. Προκειμένου οι Γερμανοί καταχτητές και οι δοσίλογοι συνεργάτες τους, να κτυπήσουν αυτούς τους πυρήνες Αντίστασης, αιματοκύλησαν τον Πειραιά.

Περιγράφει την κατάσταση ο Νίκανδρος Κεπέσης που ήταν όχι μόνο αυτόπτης μάρτυς αλλά και πρωταγωνιστής των γεγονότων αυτών.
«Είχαν προηγηθεί:
•        Tο Μπλόκο της Κοκκινιάς 17–8–1944 με την γνωστή εκτέλεση των 74 ατόμων και τη σύλληψη πολλών άλλων.
•        Tα Αρμένικα και η Νεάπολη όπου οι Γερμανοί σκόρπισαν εύφλεκτο υλικό και ξέσπασε πυρκαγιά που έκαψε 45 σπίτια και άφησε άστεγους 500 ανθρώπους ενώ εκτέλεσαν και έξι άτομα

O φόρος αίματος συνεχίστηκε στις 24 Σεπτεμβρίου όταν οι Γερμανοί με τα πολυβόλα κτύπησαν από το λόφο του Kαραβά και τις Δεξαμενές, τους Kοκκινιώτες που συγκεντρώθηκαν στην Oσία Ξένη για να τιμήσουν τους εκτελεσμένους στο μπλόκο. Δέκα νεκροί και τρεις τραυματίες. Προηγήθηκαν και οι συμμαχικοί βομβαρδισμοί του Πειραιά και της Δραπετσώνας στις 11 Ιανουαρίου 1944 και τον Σεπτέμβριο του 1944 ο βομβαρδισμός του Νεκροταφείου Αναστάσεως της Ευγένειας και γύρω Περιοχής με δεκάδες νεκρούς και από την Δραπετσώνα. Ώσπου έφθασε η πολυπόθητη ημέρα της απελευθέρωσης 12–10–1944. Tην ημέρα αυτή και την επομένη η Δραπετσώνα και το Κερατσίνι έζησε τις ηρωικές στιγμές της ANTIΣTAΣHΣ με τη μάχη της KOΠHΣ (στρατιωτική βάση) και της HΛEKTPIKHΣ (εταιρείας)

Oι Γερμανοί ντροπιασμένοι ετοιμάζουν την αναχώρησή τους μετά τις κινητοποιήσεις που οργανώθηκαν στις 19–9–1944 και τις μαζικές απεργίες. Τότε συνέλαβαν αρκετούς εργάτες και δια μέσου του Κερατσινίου τους οδηγούσαν στο Πέραμα. Στο καφενείο του Tρίμπαλη προς την παραλία του Κερατσινίου, τους επιτέθηκε ο EΛAΣ Κερατσινίου– Ταμπουρίων με αποτέλεσμα να τραυματίσει δύο Γερμανούς και ν’ απελευθερώσει τους συλληφθέντες. Υπήρξαν όμως και οι απώλειες. Τραυματίστηκε ο Επονίτης Αντωνίου Γερ. και συνελήφθηκαν οι Σωφρώνης Αξιώτης και Βενιζέλος Πασσαλής που εκτελέστηκαν στη σημερινή οδό Θεοφράστου και Μαρίας Kιουρί. Νέα μάχη δόθηκε την επόμενη όταν Ασφαλίτες πιάσανε επίκαιρες θέσεις θέλοντας να εμποδίσουν τους ανθρώπους που συνόδευαν με πομπή τους νεκρούς στο νεκροταφείο της Ανάστασης.

 Στις 12 και 13 Οκτωβρίου 1944  οι Γερμανοί βλέποντας ότι δεν μπορούν πια να παραμείνουν, ανατίναξαν προβλήτες, το τελωνείο, λιμεναρχείο και κτίρια του Ο.Λ.Π. πρόθεσή τους ήταν να σωριάσουν σε ερείπια το εργοστάσιο ΚΟΠΗ, ντεπόζιτα πετρελαίων, βιομηχανίες, αλευρόμυλους στο Κερατσίνι και την Ηλεκτρική Εταιρεία. Με εξουδετερώσεις καλωδιακών μηχανισμών και μάχες του Ε.Λ.Α.Σ. Ταμπουρίων σώθηκαν ο ΣΕΚ, ο ΣΠΑΠ (τρένα), η ΚΟΠΗ, η Σχολή Δοκίμων, οι Αλευρόμυλοι, η Shell και η Standard.»

Οι μάχες που δόθηκαν στη Δραπετσώνα και το Κερατσίνι

Οι μάχες της Ηλεκτρικής και της Κοπής δόθηκαν κατά την αποχώρηση των Γερμανικών Δυνάμεων από την Ελλάδα.  Όλες οι σχετικές επιχειρήσεις έγιναν  κάτω από αμφιλεγόμενο καθεστώς καθώς οι Γερμανοί ήθελαν να φύγουν χωρίς απώλειες ενώ οι Βρετανοί –για τους οποίους η Βέρμαχτ ήταν ήδη ξεγραμμένη- ήθελαν να τους διευκολύνουν για να προλάβουν τον «Κόκκινο Στρατό» που πλησίαζε τα Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη.

Έτσι η στρατηγική των Γερμανών περιελάμβανε αφ’ ενός μια διάθεση καλής πίστης απέναντι στους αντάρτες που μπορούσαν να τους δυσκολέψουν τη ζωή και να προκαλέσουν μεγάλες απώλειες, αφ’ ετέρου ήθελαν να καταστρέψουν πολεμικό υλικό και μεταφορικά μέσα ώστε να καθυστερήσει η καταδίωξή τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις 12 Οκτωβρίου η Βέρμαχτ κήρυξε την Αθήνα «ανοχύρωτη πόλη» και  κατέθεσε στεφάνι στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη!!

Στο πλαίσιο αυτό, η επίθεση των Γερμανών κατά εργοστασίων όπως η Κοπή, που είχε στρατιωτικό υλικό, ή η Ηλεκτρική (βασική πηγή ενέργειας στο λεκανοπέδιο) όπως και η μερικές καταστροφές στο λιμάνι, ήταν η πολιτική που αποφάσισαν να ακολουθήσουν οι Γερμανοί κατά την αποχώρηση αποφεύγοντας «σκέψεις» νοσηρών εγκεφάλων που εισηγούντο μαζικές εκτελέσεις αιχμαλώτων και ειδικά της πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας του τόπου..

Από την άλλη, οι αντάρτες του ΕΛΑΣ και η διοίκηση του ΕΑΜ πήραν τα μέτρα τους. Προσπάθησαν να αποσοβήσουν τις καταστροφές των βασικών υποδομών, ενώ προκάλεσαν μεγάλες απώλειες στους Γερμανούς κατά τους τελευταίους μήνες της Κατοχής. Σον Πειραιά, τμήμα του ΕΛΑΣ έδωσε δυο σημαντικές μάχες και κατάφερε να αποτρέψει την καταστροφή της Ηλεκτρικής και της Κοπής. Και οι δυο αυτές μάχες δόθηκαν από αντάρτικα σώματα που είχαν πολλούς Δραπετσωνίτες (όπως και Κερατσινιώτες και Πειραιώτες γενικά) στη σύνθεσή τους

Η Μάχη για τη Διάσωση της Κοπής

Η μάχη της Κοπής, που αποτελεί την πρώτη φάση μιας μεγαλύτερης μάχης που κορυφώθηκε στην Ηλεκτρική, έχει ξεχαστεί από τα επίσημα βιβλία ιστορίας και έχει –ως εκ τούτου– υποβαθμιστεί. Ωστόσο ήταν μια σπουδαία μάχη που απέτρεψε την καταστροφή ενός εργοστασίου από τους Γερμανούς και έδειξε ότι ο λαός και οι οργανωμένες στρατιωτικές δυνάμεις του, ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ ήταν παρόντες και αποφασισμένοι να υπερασπιστούν την πατρίδα.

Οι νεκροί της μάχης της Κοπής θεωρήθηκαν μέρος της μάχης της Ηλεκτρικής με αποτέλεσμα ακόμη και οι νεκροί στην Κοπή να καταγράφονται σαν νεκροί της μάχης της Ηλεκτρικής. Εμείς εδώ, ανασυνθέτουμε τις αναμνήσεις των πρωταγωνιστών, όπως του Νίκανδρου Κεπέση και άλλων και παρουσιάζουμε το εξαίρετο γεγονός που τιμά την ιστορία της πόλης.

Ο Νίκανδρος Κεπέσης, εκ των πρωταγωνιστών στις μάχες που δόθηκαν κατά την αποχώρηση των Γερμανών για τη διάσωση της Κοπής και της ΔΕΗ, αυτόπτης μάρτυρας ο ίδιος των γεγονότων, γράφει:

«Ανάμεσα στις μάχες που έδωσε ο ΕΛΑΣ του Πειραιά ενάντια στους χιτλερικούς στις 12 Οκτώβρη ήταν και η μάχη για τη διάσωση της «Κοπής», στην οδό Αναπαύσεως στη Δραπετσώνα.
Η μάχη δόθηκε το απόγευμα. Ήταν περίπου η ώρα που η Διοίκηση του 6ου Συντάγματος πήγαινε για συνάντηση των Άγγλων στη Διεύθυνση της Αστυνομίας.
Εδικά για την περιοχή που ήταν η «Κοπή»: Ευγένεια Δραπετσώνα– Ταμπούρια είχαμε συστήσει στη Διοίκηση του Ι Τάγματος ν’ αποφύγει κάθε σύγκρουση. Ιδιαίτερα ύστερα από την ενημέρωση που μας έγινε ότι η χιτλερική φρουρά έφυγε από το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο. Κι αυτό γιατί κάθε δίκη μας εμφάνιση θα προκαλούσε το ενδιαφέρον της Χιτλερικής Διοίκησης και ο κίνδυνος να στείλει ξανά φρουρά στο Εργοστάσιο ήταν πραγματικά μεγάλος. Κι αυτό αποτελούσε θανάσιμο κίνδυνο για το Εργοστάσιο.
Ωστόσο τα γεγονότα δεν μπορείς να το προλαβαίνεις και να τα κατευθύνεις πάντα όπως τα θέλεις…
Η σύγκρουση έγινε όμως σε μία στιγμή που οι χιτλερικοί δεν μπορούσαν να κινήσουν μεγάλες δυνάμεις. Σε μία στιγμή που είχε εκδηλωθεί η γενική μας επίθεση ενάντια σε φρουρές που άρχισαν να υποχωρούν, όπως π.χ. απ’ το Παλατάκι, από τη ΣΕΚ (Καμίνια) κ.λπ., που αναφέραμε πιο πάνω.
Η σύγκρουση άρχισε όταν μία μικρή χιτλερική φρουρά ανατίναξε ένα χτίριο της Kοπής»

Μια μπροσούρα της εποχής έγραφε:
«Μία γερμανική φρουρά έχει αναλάβει το έργο της καταστροφής… της Kοπής»
Ο Νίκανδρος Κεπέσης συνεχίζει την περιγραφή του:
«Ο ΕΛΑΣ ξεσηκώνεται και οι τηλεβόες καλούν τις γειτονιές σε ξεσηκωμό… Προχωρούν οι ελασίτες από δρόμο σε δρόμο κι οι γυναίκες άτρομες κι αυτές προσπαθούν να τους βοηθήσουν όπως μπορούν. Τα πολυβόλα των Ούννων βάλλουν θεριστική βολή, μα οι ελασίτες έχουν πλησιάσει πια κοντά. Κρύβονται πίσω από τη μάντρα της «Κοπής» έχουν πολιορκήσει τους Ούννους. Ένας τηλεβόας… μιλάει γερμανικά: «Aν ανατιναχτεί άλλο χτίριο θα πληρώσετε με το κεφάλι σας…». Και μόλις σβήνει τελευταία λέξη από το χωνί μία σαρωτική επίθεση απ’ όλες τις πλευρές αναγκάζει τους Γερμανούς να σηκώσουν άσπρο πανί…».

Έτσι σώθηκε το μέγιστο μέρος της «Κοπής» από την καταστροφική μανία των χιτλερικών. Σώθηκε χάρη στην αυτοθυσία των ελασιτών του Ι Τάγματος του 6ου ανεξάρτητου Συντάγματος του ΕΛΑΣ…      Σύμφωνα με μαρτυρίες των Κ.Παρθενόπουλου και Κ.Αγαθαγγελίδη που έζησαν τα γεγονότα το μεσημέρι της 11ης Οκτωβρίου τριάντα περίπου ποδηλάτες με οπλισμό ανέβαιναν την Αναπαύσεως με κατεύθυνση την Πλάτωνος προς την Ηλεκτρική. Έγιναν οδομαχίες και υποχώρησαν προς την Κοπή. Στο ντουβάρι του Νεκροταφείου επί της οδού Πλάτωνος υπήρχε πολεμίστρα του ΕΛΑΣ. Εκεί σκοτώθηκαν οι ΚΟΣΜΙΔΗΣ ΠΑΝ., ΤΟΡΟΣΙΑΔΗΣ ΑΚΡΙΤΑΣ και ο ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ ΠΑΝ. Που αναφέρονται ως σκοτωμένοι στη μάχη της Ηλεκτρικής.

Πριν καταλάβει ο ΕΛΑΣ την Κοπή ανατινάχτηκε από τους Γερμανούς ένα μέρος της Κοπής και η πόρτα εισόδου του εργοστασίου. Δίπλα ακριβώς ήταν το ψιλικατζίδικο «του Χαριλάκη». Αυτό ανατινάχτηκε σκοτώνοντας τον ιδιοκτήτη του Χαρίλαο Χριστοφορίδη και τον γιο του. Ο άλλος γιος του Χριστοφορίδη (Χριστόφορος ή Στέλιος) σκοτώθηκε στα Δεκεμβριανά στου Μακρυγιάννη.

Μετά από αυτές τις μάχες, έγινε η τελική μάχη της Κοπής και οι Έλληνες ανάγκασαν με μια σαρωτική επίθεση τους Γερμανούς να παραδοθούν.

Η Μάχη της Ηλεκτρικής

Ήδη από το πρωί της 12ης Οκτωβρίου, όταν οι Γερμανοί παρέδιδαν τα κλειδιά της πόλης των Αθηνών στον δοσίλογο «δήμαρχό» τους, και κατέβαζαν τη σημαία τους από την Ακρόπολη, απανωτές ανατινάξεις σημειώνονταν στον Πειραιά. Τελωνείο, Λιμεναρχείο, Λιμενικές Εγκαταστάσεις και κτήρια του ΟΛΠ ανατινάχτηκαν στην προσπάθεια των Γερμανών να καθυστερήσουν την εκδίωξή τους από τις ανταρτικές δυνάμεις.

 Πρώτα πήραν φωτιά τα ναυπηγεία Βασιλειάδη, μετά τα σιλό και στη συνέχεια εξαπλώθηκαν οι ανατινάξεις σε ολόκληρο το λιμάνι.  Οι Γερμανοί έκαψαν το μπαρουτάδικο και προχώρησαν να καταστρέψουν την Κοπή στη Δραπετσώνα και την Ηλεκτρική στο Κερατσίνι.

Τα γεγονότα της Κοπής παρατέθηκαν στην προηγούμενη παράγραφο. Η μάχη των Ελασιτών έσωσε το εργοστάσιο. Στην Ηλεκτρική έγινε κάτι αντίστοιχο και πιο προβεβλημένο καθώς εκεί δόθηκε και η τελική μάχη με τις δυνάμεις των Γερμανών που αποχωρούσαν.

Εδώ λοιπόν, τους πρόλαβαν οι αντάρτες. Το 4ο τάγμα του εφεδρικού ΕΛΑΣ ήταν εκείνο που ματαίωσε τις εκτινάξεις εργοστασίων στη Λεύκα και την Κοκκινιά και το οποίο επίσης κινητοποίησε δυνάμεις για τη σωτηρία της Ηλεκτρικής και της Κοπής.

Κινητοποιήθηκε το 1ο τάγμα του εφεδρικού ΕΛΑΣ που είχε διοικητή τον Αλέκο Βαρυτιμίδη και το 6ο ανεξάρτητο σύνταγμα του ΕΛΑΣ με καπετάνιο τον Νίκανδρο Κεπέση. Άρχισαν διαπραγματεύσεις με τους Γερμανούς που φρουρούσαν την Ηλεκτρική για να αποχωρήσουν ομαλά χωρίς να  ανατινάξουν το εργοστάσιο. Τότε όμως, ήρθαν τριάντα περίπου ποδηλάτες Γερμανοί  που είχαν αποχωρήσει από την ΚΟΠΗ όπου είχε ήδη διεξαχθεί μάχη και το εργοστάσιο εκείνο είχε ήδη καταληφθεί από τον ΕΛΑΣ. Οι τριάντα ποδηλάτες άρχισαν να πυροβολούν από την Αναπαύσεως και ο ΕΛΑΣ απάντησε. Η μάχη γενικεύτηκε, και έπεσαν νεκροί και από τις δυο πλευρές. Τελικά η μάχη έληξε με συμφωνία περί ασφαλούς αποχώρησης των Γερμανών χωρίς να πειραχτούν οι εγκαταστάσεις. Η αποχώρηση έγινε δια θαλάσσης

Ωστόσο η μάχη της 12ης Οκτωβρίου ήταν το πρώτο μέρος της πράξης. Η μάχη επαναλήφθηκε την επομένη 13 Οκτωβρίου 1944 όταν επιτέθηκαν στην Ηλεκτρική Γερμανοί ειδικευμένοι στις ανατινάξεις που μόλις το ίδιο βράδυ είχαν ανατινάξει τη ΣΕΛΛ στο Πέραμα.

Ευτυχώς οι αντάρτες είχαν φροντίσει να αφήσουν σημαντική δύναμη για να φρουρεί το εργοστάσιο με τά την επιτυχή κατάληψή του την προηγουμένη. Ωστόσο η απειλή από τους Γερμανούς που έρχονταν την 13η Οκτωβρίου ήταν σοβαρή καθώς ήταν καλά εκπαιδευμένοι και οπλισμένοι.

Οι ΕΛΑΣίτες υπερασπίστηκαν το εργοστάσιο με έξυπνη τακτική που σχεδίασε ο Νίκανδρος Κεπέσης. Τους περίμεναν νε μπουν σχεδόν στο εργοστάσιο πριν τους αντιμετωπίσουν καθώς μια μάχη εκ παρατάξεως θα έδινε σημαντικό πλεονέκτημα στους Γερμανούς που είχαν οπλισμό βαρύ και μηχανικά μέσα.
Η μάχη ήταν σφοδρή και τελικά οι Έλληνες αγωνιστές κατάφεραν να μπλοκάρουν και τελικά να αιχμαλωτίσουν τους Γερμανούς και τον αρχηγό τους Χανς Λίντερμαν.

Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 11 νεκροί και 8 τραυματίες. Η σημασία της διάσωσης πολύ μεγάλη καθώς θα έμενε το λεκανοπέδιο χωρίς ενέργεια για μήνες αν πετύχαινε το σχέδιο για ανατίναξη της Ηλεκτρικής.
Νεκροί για τη σωτηρία του εργοστασίου

Τα ονόματα των νεκρών της Ηλεκτρικής μαζί με τους επιζήσαντες συναγωνιστές τους, θα παραμείνουν φωτεινό σύμβολο  ουσίας και αγώνων για την Ελευθερία.

Η μάχη της Ηλεκτρικής Κερατσινίου σήμανε την οριστική εκδίωξη του Ναζισμού από την Ελλάδα. Η 14η  Οκτωβρίου 1944 βρίσκει τη Δραπετσώνα (όπως και το γειτονικό Κερατσίνι και τον Πειραιά αλλά και το λεκανοπέδιο) ν’ αναπνέουν τον αέρα της ελευθερίας